باورهای نادرست درباره رتیل‌ها/ همه چیز درباره همسایگان تابستانی

علیرضا زمانی* در گفتگو با خبرنگار مهر اعلام کرد: این روزها، با افزایش دمای هوا در کشور، عکس و گزارش‌های مردمی زیادی به دست ما می‌رسد حاکی از اینکه افراد زیادی در مناطق مختلف ایران، به ویژه کسانی که در خارج از شهر هستند، موجوداتی را به ویژه در شب‌ها می‌بینند و راجع به آنها سوال می‌کنند و نام‌های مختلفی به آن اطلاق می‌کنند.

یکی از باورهای غلط راجع به رتیل‌ها این است که زهرآگین هستند اما راسته رتیل‌ها فاقد غدد زهری بوده و طعمه خود را با گزش و تکه تکه کردن از بین می‌برند زمانی توضیح داد: اگر بخواهیم به صورت علمی، جامع و جمع‌بندی شده به مسئله نگاه کنیم، این جانوران رتیل‌های حقیقی هستند که به صورت علمی یک راسته جانوری به نام Solifugae را تشکیل داده که در رده عنکبوتیان یا آراکنیدا طبقه بندی می‌شود. این رده راسته‌های دیگری را نیز شامل شده که از شناخته‌شده‌ترین‌هایشان می‌توان به راسته عنکبوت‌ها، عقرب‌ها، کنه‌ها، درازپایان و شبه‌عقرب‌ها اشاره کرد که عموم مردم با آن آشنایی زیادی ندارند. به عبارت دیگر، رتیل ها جزو عنکبوتیان هستند، ولی عنکبوت نیستند. گروه بزرگ عنکبوتیان، خود در شاخه بندپایان طبقه بندی شده که گروههای دیگری مثل حشرات، سخت پوستان و هزارپایان را هم شامل می‌شود.

وی تصریح کرد: یکی از باورهای غلط راجع به رتیل‌ها این است که رتیل‌ها یک نوع عنکبوت هستند. در امریکا و در زبان انگلیسی معادل نام عمومی که به آن اطلاق شده عنکبوت شتری است و علت آن این است که در کشور انگلستان اصلاً رتیل وجود ندارد و در آمریکا هم مردم عادی با آن خیلی زیاد در ارتباط نیستند و آن را زیاد نمی بینند که بخواهند برای آن اسم عمومی و مشخصی را انتخاب کنند.

رتیل‌ها سریع از خود دفاع می‌کنند و اگر لمس شوند به سرعت گاز می‌گیرند بنابراین بهتر است در صورتی که در طبیعت با آن‌ها رو به رو شدید لمسشان نکنید این عنکبوت‌شناس در توضیح چرایی انتخاب این نام گفت: مردم عمومی صرفاً به این علت که در عکس‌ها و فیلم‌ها دیده‌اند که این گونه در نواحی بیابانی زندگی می‌کند به آن عنکبوت شتری هم می‌گویند. البته یک شایعه و باور عمومی غلط وجود دارد که می‌گوید رتیل‌ها، شترها را با گزش خود می‌کشند و در بدن آنها سوراخ ایجاد کرده و در آنجا تخم گذاری می‌کنند. این باور عمومی غلط است و صرفاً به این خاطر که در بیابان زندگی می‌کنند به آنها عنکبوت شتری می‌گویند. اسامی دیگری مثل عقرب باد هم گفته می‌شود چون سریع حرکت می‌کنند.

زمانی تصریح کرد: به نظر من بهتر است این عنوان در فارسی استفاده نشود زیرا در زبان ما از قبل معادل مناسبی برای آن وجود داشته که می‌توانیم از این نام استفاده کنیم. راسته رتیل‌ها در دنیا بیش از هزار گونه مختلف را شامل می‌شود که در ۱۲ خانواده طبقه بندی می‌شوند که در ایران حدود ۷۵ گونه مختلف از آنها شناسایی شده است. این موجودات زندگی در نواحی بیابانی و گرم و خشک را ترجیح می‌دهند. البته ممکن است در زیستگاه‌های مرطوب هم پیدا شوند.

یک باور دیگر هم این است که رتیل‌ها زمانی که بخواهند به کسی آسیب بزنند به یک نقطه مرتفع می‌روند و روی فردی که در پائین است می‌افتند در حالی که این مسئله اشتباه است وی ادامه داد: یکی دیگر از باورهای غلط راجع به رتیل‌ها این است که زهرآگین هستند اما راسته رتیل‌ها فاقد غدد زهری بوده و طعمه خود را با گزش و تکه تکه کردن از بین می‌برند. یک باور دیگر هم این است که نیش رتیل‌ها در زیر شکم آنها قرار دارد و زمانی که بخواهند به کسی آسیب بزنند به یک نقطه مرتفع می‌روند و روی فردی که در پائین است می‌افتند در حالی که این مسئله اشتباه است.

این عنکبوت‌شناس توضیح داد: مسئله ای که در این زمینه وجود دارد این است که در شب‌ها وقتی چراغی روشن است، حشرات جذب منابع نور می‌شوند، رتیل‌ها هم برای اینکه بخواهند این حشرات را شکار کنند به سمت منابع نوری می‌روند.

زمانی تصریح کرد: اعتقاد اشتباه دیگر این است که ساختارهای زیر شکم آنها نوعی مکنده است که با آن بالا می‌روند. در حالی که وقتی رتیل به منبع نوری نزدیک می‌شوند تا حشرات را شکار کنند در این میان ممکن است رتیل سر بخورد و به طور اتفاقی روی کسی که پایین است بیفتد و گزشی ایجاد شود و همین باعث ایجاد این باور غلط شده است.

وی تأکید کرد: اندام زیر شکم رتیل هم در اصل اندامی است قارچ شکل یا بادبزن شکل که در ناحیه زیرین جفت چهارم پاهای رتیل وجود دارد و به اصطلاح به آن اندام راکوئت گفته می‌شود که نوعی اندام حسی است. یک گیرنده حسی است که در نرها بزرگتر و مشخص‌تر است به خاطر اینکه به راحتی جفت خود را پیدا کنند و نه نقش مکنده دارد و نه برای تزریق زهر استفاده می‌شود.

رتیل‌ها بی دلیل به کسی حمله نمی‌کنند. اگر کسی آنها را محاصره نکند و سعی در آسیب رساندن به آنها نداشته باشد، مشکلی به وجود نمی‌آید و آنها مسیر خود را می‌روند و کاری به کار کسی ندارند این عنکبوت‌شناس افزود: همچنین می‌گویند رتیل‌ها ۱۰ پا دارند در حالی که رتیل‌ها به مانند تمام عنکبوتیان ۴ جفت پا یعنی ۸ تا پا دارند. در عنکبوتیان کلاً ۴ جفت پا وجود دارد و یک جفت اندام دیگر به نام پدی پالپ دارند که معادل فارسی آن پای حسی است. در گروه‌های مختلف این اندام به شکل مختلف هست که در عقرب‌ها چنگک‌مانند است، در عنکبوت‌ها ظاهری مشابه پا دارد، کوچکتر است و در نرها بعد از بلوغ به عنوان اندام تولیدمثلی ثانویه استفاده میشود. در رتیل‌ها معمولاً طول آن اندام از پاها بزرگتر است و به همین خاطر باور عوام این است که این اندام هم پا است درحالی که نقشی در حرکت ندارد. در انتهای پدی پالپ‌های رتیل ها یک نوع اندام مکنده دارند که حالت بادکش دارد و برای تسخیر طعمه است. اگر یک حشره را بخواهند شکار کنند مکنده را به کار می‌گیرند و می‌توانند به راحتی به طعمه بچسبند و طعمه را به راحتی شکار می‌کنند.

زمانی ادامه داد: در رتیل‌ها جفت اول پاها قابلیت حرکتی خود را از دست داده و به عنوان اندام حسی شناخته می‌شود در بالا نگه داشته می‌شود و با آن حرکتی نمی کنند. زمانی که در زمین حرکت می‌کنند این اندام بالاست تا بتوانند به واسطه موهای حسی که روی پاها از داخل عصب دهی شده دید دقیقی نسبت به محیط داشته باشند.

وی تأکید کرد: رتیل‌ها قرابت ویژه و مشخصی با عنکبوت‌ها ندارند. تفاوت‌های زیادی با هم دارند که از جمله مهم‌ترین آن‌ها این است که رتیل‌ها غده زهر ندارند اما عنکبوت‌ها غده زهر دارند. البته تعداد خیلی خیلی کمی از عنکبوت‌ها هستند که زهرشان برای انسان خطرناک است. این غدد زهری اکثراً برای اثرگذاری روی طعمه‌های معمول مثل بندپایان کوچک و حشرات کوچک استفاده می‌شود و تکامل پیدا کرده است. عنکبوت‌ها غدد تولید ابریشم دارند و از ابریشم تور خودشان و کیسه تخم درست می‌کنند، در حالی که رتیل‌ها چنین توانایی ندارند. فرم نیش‌ها یا به اصطلاح علمی کلیسرها که یک جفت اندام در جلوی بدن عنکبوتیان است در رتیل و عنکبوت با هم متفاوت است. در عنکبوت‌ها دو بندی است و حالت خنجری دارد در حالی که در رتیل‌ها حالتی انبرمانند دارد. دقیقاً مثل انبر، لبه‌های تیز و دندانه‌دار دارد و هر کدام یک قسمت بالایی ثابت و یک بخش کوچکتر پایینی و متحرک دارد که مثل انبر گاز می‌گیرد.

اکثر رتیل هایی که این روزها به علت فصل گرما دیده می‌شود رتیل‌های نر هستند که به دنبال رتیل ماده می‌گردند. این‌ها هیچ خطری ندارند، اصلاً نیاز به سمپاشی خاصی نیست و یک دوره فصلی است که می‌گذرد این عنکبوت‌شناس تصریح کرد: ویژگی دیگری که به ویژه در عنکبوتیان ایران خیلی قابل اتکاست اینکه رتیل‌ها شکمی بند بند دارند اما تعداد خیلی کمی از عنکبوت‌ها در دنیا شکمی بند بند دارند که در جنوب شرق آسیا هستند.

زمانی در خصوص میزان تهاجمهی و خطرناک بودن این گونه نیز توضیح داد: رتیل‌ها معمولاً در زمان احساس خطر یا فرار می‌کنند یا حالت تهاجمی می‌گیرند که مثلاً بخواهند از خودشان دفاع کنند اما بی دلیل به کسی حمله نمی‌کنند. اگر کسی آنها را محاصره نکند و سعی در آسیب رساندن به آنها نداشته باشد، مشکلی به وجود نمی‌آید و آنها مسیر خود را می‌روند و کاری به کار کسی ندارند.

وی تصریح کرد: اکثر رتیل هایی که این روزها به علت فصل گرما دیده می‌شود که فصل تولید مثلی آنهاست، رتیل‌های نر هستند که برای جفت گیری به دنبال رتیل ماده می‌گردند و مردم اینها را به راحتی می‌بینند. این‌ها هیچ خطری ندارند، اصلاً نیاز به سمپاشی خاصی نیست و یک دوره فصلی است که می‌گذرد.

زمانی یادآور شد: ممکن است ببینید که در بیابان رتیل به سمت شما می‌آید. این به این علت است که اصلاً Solifugae به معنای فرارکننده از آفتاب در زبان یونانی است. اینها می‌خواهند در طول روز به سمت سایه بروند و بیشتر می‌خواهند که در سایه شما قرار بگیرند و قصد حمله وجود ندارد. اندازه آنها در گونه‌های مختلفی که در جهان است، از چندمیلیمتر تا چند سانتیمتر است. در ایران گونه هایی وجود دارد که با احتساب پاها ممکن است به ۱۵ تا ۱۶ سانتی متر نیز برسد.

ممکن است ببینید که در بیابان رتیل به سمت شما می‌آید. این به این علت است که می‌خواهند در طول روز به سمت سایه بروند و بیشتر می‌خواهند که در سایه شما قرار بگیرند و قصد حمله ندارند وی افزود: مسئله دیگر این است که اینها با اینکه زهرآگین نیستند ولی خیلی وقت‌ها ممکن است اتفاق بیفتد که اگر کلیسر آنها کثیف باشد، ممکن است اگر فردی را بگزند و ایجاد زخم کنند، عفونت ثانویه ایجاد شود. این عفونت به علت وجود زهر نیست و صرفاً به خاطر گزش است. این اتفاق ممکن است در محیط شهری بر اثر خراشیدگی هم به وجود بیاید و این دلیل وجود زهر در این حشرات نیست. توجه کنید که رتیل‌ها موجودات نسبتاً تدافعی هستند و سریع از خود دفاع می‌کنند و اگر لمس شوند به سرعت گاز می‌گیرند. بنابراین بهتر است در صورتی که در طبیعت با آن‌ها رو به رو شدید لمسشان نکنید.

این عنکبوت‌شناس افزود: طول عمر رتیل‌ها کمتر از یک سال تا نهایتاً یک سال و نیم است. رتیل‌ها همگی تخم گذار هستند، برای تخم ریزی حفاری می‌کنند و برخی گونه‌ها برای مدتی از فرزندان خود مراقبت می‌کنند و به واسطه اینکه تغذیه بالایی دارند، زیاد شکار می‌کنند و از نظر متابولیسم موجودات فعالی هستند نقش مهمی در کنترل جمعیت حشرات و جانورانی که برای ما مضرندT دارند و واقعاً بهتر است با این موجودات برخورد خشونت‌باری صورت نگیرد.

*دانشجوی دکترای زیست شناسی دانشگاه تورکو (فنلاند)