افغان، افغانی، افغانستانی یا افاغنه؟

خبرگزاری مهر؛ گروه مجله – جواد شیخ الاسلامی: مدتی است دوباره موجی از مهاجرستیزی و افغانستانی‌ستیزی به راه انداخته‌اند. آنها در این مسیر هر از چند گاهی با انتشار گزارش‌های ضد و نقیض، بدون منبع و ارائه اطلاعات مخدوش و غیرواقع به مخاطبان، سعی می‌کنند میان جامعه ایرانی و جامعه مهاجران، شکاف ایجاد کنند.

از گزارش‌های جعلی درباره حضور ۱۰ میلیون افغانستانی در ایران بگیرید تا ایجاد این واهمه که «افغانستانی‌ها قصد دارند در مجلس شورای اسلامی صندلی‌ها و نمایندگان مخصوص خود را داشته باشند و به مرور این ارگان سیاسی کشور را فتح کنند!». از اعلام این خبر که «از ۳۰۰ نوزاد به دنیا آمده در یک بیمارستان در فارس تولد ۲۹۷ مورد متعلق به افاغنه بوده» بگیرید تا آمار دیگری که می‌گفت: «از ۳۰ زایمان انجام شده در بیمارستان فرقانی قم، تولد ۲۸ فرزند مربوط به خانواده مهاجران بوده است!».

اما فارغ از انتشار این اخبارِ بدون استناد و منبع که به صورت جدی رویکرد مهاجرستیزی و ایجاد موج منفی نسبت به این گروه را دنبال می‌کند، یکی از کلماتی که در اغلب این گزارش‌ها حضور مشترک دارد کلمه «افاغنه» است که به جای واژه «افغانستانی‌ها» به کار می‌رود. «افاغنه» واژه‌ای است که در میان مردم افغانستان یک اصطلاح تقریباً بیگانه است، اما به نظر می‌رسد برخی رسانه‌ها، با نیت تحقیر یک ملت، اصرار جدی به استفاده از آن دارند.

رسانه‌هایی که فراموش می‌کنند عبارتی که به کار می‌برند یک ملت را خطاب قرار می‌دهد؛ ملتی که با ایران نیز پیوند دیرینه تاریخی، دینی، زبانی و فرهنگی دارند. صرف نظر از اینکه درباره حضور مهاجران افغانستانی و فرصت‌ها و چالش‌های آنچه جهت‌گیری و کدام خط فکری را دنبال می‌کنیم، به نظر می‌رسد توقع زیادی نیست که به عنوان یک «رسانه» مردم یک کشور را بدون توهین و با نام و عبارت صحیح خطاب قرار دهیم.

مجله مهر با توجه به همه آنچه گفته شد، سراغ «محمدکاظم‬ کاظمی» شاعر و پژوهشگر شاخص افغانستانی و «مهدی صالحی»، فعال حوزه زبان فارسی رفته تا واژه «افاغنه» را به لحاظ زبانی مورد بررسی دقیق‌تری قرار دهد. برای پاسخ دادن به این سوال که آیا استفاده از این واژه، منطق زبانی و تخصصی دارد یا خیر؟ متن این گفتگو به شرح زیر است:

واژه «افغانستانی» و «افغانستانی‌ها» بهترین واژه‌ها برای خطاب مردم افغانستان است

افغان، افغانی، افغانستانی یا افاغنه؟ بالاخره کدام یک از اینها را باید به کار ببریم؟ محمدکاظم کاظمی شاعر و ادیب افغانستانی ساکن ایران که آثار متعددی درباره زبان و ادبیات فارسی خلق کرده و حق بزرگی بر ادبیات معاصر دارد، در پاسخ به این سوال پاسخ می‌دهد: «خیلی از دوستان ایرانی گاهی در معرض این چهار راهی قرار می‌گیرند و نگران این هستند که کلمه‌ای که استفاده می‌کنند دقیق و درست باشد یا برای مردم افغانستان آزاردهنده نباشد. اسم کشور افغانستان از روی قوم افغان ایجاد شده است. این خودش جای بحث دارد که این اسم‌گذاری درست بود یا نه؟ افراد زیادی عقیده دارند که این نام‌گذاری بر اساس اسم یک قوم برای کشوری که اقوام متعددی دارد، از اول اشتباه بوده است. ولی به هر حال، در حال حاضر ما با نام «افغانستان» که بر اساس قوم «افغان» یا «پشتون» بر کشور نهاده شده، روبرو هستیم.

طبق قانون اساسی افغانستان تمام اتباع این کشور «افغان» دانسته می‌شوند. اما کاظمی همین نام را نیز به تمامی نشان‌دهنده هویت و اقوام مختلف مردم افغانستان نمی‌داند و می‌گوید: «برخی از این نام‌گذاری ناراضی هستند. استدلال آنها این است که ما از قوم افغان یا پشتون نیستیم، بنابراین شاید این نام از لحاظ قانونی درست باشد اما از نظر تنوع قومی در این کشور صحیح نیست. با توجه به اینها، این نام برای بسیاری از مردم این کشور پذیرفته و دل‌پذیر نیست.»

نویسنده «هم‌زبانی و بی‌زبانی» با در نظر گرفتن این پیشینه و اعتراضاتی که به انتخاب نام افغانستان بر این کشور وارد است، واژه «افغانستانی» را بهترین واژه برای معرفی مردم افغانستان می‌داند و ادامه می‌دهد: «واژه «افغانستانی» یعنی کسانی که به کشور افغانستان منسوب هستند؛ چه افغان یا پشتون، چه از اقوام دیگر باشند. به نظر می‌رسد بهترین انتخاب موجود در بین اسامی کنونی، همین عبارت «افغانستانی» است.»

تحقیر یک ملت با یک کلمه!

کاظمی درباره دیگر کلماتی که برای خطاب قرار دادن مردم افغانستان استفاده می‌شود، اضافه می‌کند: «در این بین شاهد هستیم که برخی از کلمه «افغانی» استفاده می‌کنند اما نسبت دادن این واژه به افراد و اتباع صحیح نیست و برای مواردی مثل آداب و رسوم، غذا و غیره استفاده می‌شود. مثلاً می‌گوئیم «غذای افغانی». گذشته از اینها، افغانی واحد پول در کشور افغانستان است. پس شایسته است که از این کلمه برای مردم افغانستان استفاده نشود.»

این شاعر و پژوهشگر کلمه «افاغنه» را دارای بار تحقیری می‌داند و درباره این کلمه توضیح می‌دهد: «تعبیر دیگری رایج است که بار تحقیری دارد و آن تعبیر «افاغنه» است. این واژه در قدیم، به صورت مکسر برای جمع واژه به کار می‌رفته، همچنان که در مورد اقوام دیگر اینچنین بوده و برای مثال به ترک‌ها، اتراک گفته می‌شد یا به ترکمن‌ها، تراکمه می‌گفتند. این اسامی گرچه در قدیم رایج بوده اما امروز شکل نامطلوبی گرفته و امروز لحن این واژه، با تخفیف دادن و تحقیر کردن همراه است و کسانی که می‌خواهند مردم این کشور را تحقیر کنند، از این واژه استفاده می‌کنند. بنا بر آنچه گفته شد بهتر است از کاربرد این واژه پرهیز شود؛ هم از این جهت که به لحاظ دستوری، جمع بستن مکسر عربی در مورد اسمی که عربی نیست غلط است، هم از این جهت که این واژه نزد مردم این کشور برخورنده و ناپسند است؛ به خصوص که غالباً برای تحقیر استفاده می‌شود.»

واژه «افاغنه» منطق زبان‌شناسنانه ندارد

مهدی صالحی فعال حوزه زبان فارسی سابقه استفاده از کلمه «افاغنه» را به دوره صفوی می‌داند که اسم‌های غیر عربی و اغلب کلمات فارسی به شیوه جمع مکسر عربی جمع بسته می‌شد: «این کار تبدیل به عادت بدی شده بود که حتی اسم قوم‌ها و گروه‌های نژادی را هم شبیه عرب‌ها با جمع مکسر می‌آوردند. مثلاً واژه «ارامنه» که جمع ارمنی‌ها و «اَتراک» که جمع واژه ترک‌ها است، از این قبیل هستند. یا مثلاً «الوار» که جمع لر است. بر اساس همین شیوه، سر و کله واژه «افاغنه» در زبان فارسی پیدا شد و از آن به عنوان جمع کلمه «افغانستانی‌ها» استفاده کردند.»

او می‌گوید با گذر زمان بعضی از این کلمه‌ها به مرور رایج شده‌اند و قوم‌ها نیز آن‌ها پذیرفته‌اند: «مثلاً واژه ارامنه را خود ارمنی‌ها پذیرفته‌اند و به صورت رسمی «انجمن ارامنه ایران» را هم ثبت کرده‌اند. هرچند این کلمه به لحاظ زبان‌شناسی درست نیست، ولی دیگر ثبت شده و خود آنها هم با آن مشکلی ندارند. اما با این وجود باید بدانیم در واقع درست آن است که بگوییم ارمنیان یا ارمنی‌ها، ترکان یا ترک‌ها، افغان‌ها یا افغانستانی‌ها.»

صالحی کلمه «افغان» را دارای پیشینه طولانی می‌داند که البته مختص قوم پشتون افغانستان است، نه تمام مردم و اقوام آن: «درباره واژه «افغان» نیز تاریخ استفاده از آن به زمانی برمی‌گردد که در کشور افغانستان دولت ملی شکل گرفت و بعد از آن در قانون اساسی، اسم هر شهروند را «افغان» گذاشتند. در فرهنگ لغت‌ها منابع متعددی درباره کلمه افغان وجود دارد، اما همان‌طور که همه می‌دانیم کلمه افغان به قوم پشتون برمی‌گردد.»

او درباره کلمه «افاغنه» نیز می‌گوید: «اما واژه «افاغنه» که به عنوان جمع مکسر «افغانستانی‌ها» استفاده می‌شود، نام سلسله‌ای در دهلی بوده است و از قرن ده به کار می‌رفته است. اینها سلاطین افغان یا پشتون بودند که در دهلی ساکن بودند. همچنین «اوغان» و «افغان» از واژه‌هایی است که در تاریخ سابقه دارد و به قوم پشتون اشاره می‌کند. ریشه این واژه، «ابگان» است و در دوره ساسانی به کار می‌رفته و متعلق به قومی در افغانستان است که اسب‌سوار بودند و به آنها ابگان می‌گفتند.»

رسانه‌ها به مردم افغانستان احترام بگذارند و از واژه درست برای آنها استفاده کنند

صالحی ساخت واژه «افاغنه» را به لحاظ تاریخی، توهین‌آمیز نمی‌داند، اما معتقد است: «این‌طور نیست که این واژه برای تحقیر ساخته شده باشد یا نژادپرستانه باشد، اما به مرور معنایی پیدا کرده که بعضی جریانات و گروه‌ها از آن برای تحقیر و توهین استفاده می‌کنند. ضمن اینکه کلمه «افاغنه» نه ساخت زبان‌شناسانه و سالم و درستی دارد، نه به لحاظ معنایی، امروز دلخواه این ملت است و به وضوح می‌بینیم وقتی از این کلمه استفاده می‌شود، خوششان نمی‌آید. کما اینکه اگر کسی برای ایرانی‌ها از جمع مکسر عربی مثل «ارائنه» استفاده کند، ما خوش‌مان نمی‌آید!»

این فعال حوزه زبان فارسی استفاده از واژه «افاغنه» برای مردم افغانستان را در زمان حاضر پیشنهاد نمی‌کند و از رسانه می‌خواهد توجه بیشتری به این جزئیات داشته باشند: «متأسفانه این واژه امروز یک ریشه سیاسی پیدا کرده و بعضی جریانات برای اینکه با مهاجران افغانستانی مقابله کنند، از این کلمه استفاده می‌کنند. باید افراد را به نامی که دوست دارند و از آن احساس خوبی پیدا می‌کنند، خطاب کنیم. این کمترین حق یک انسان و یک ملت است. اگر آنها دوست دارند افغانی یا افغانستانی خطاب شوند، باید از همین واژه‌ها استفاده کرد و اگر واژه افاغنه را توهین‌آمیز و اشتباه می‌دانند، نباید از آن استفاده کنیم.»